E-Księgarnia
W sobotę, 9 kwietnia 2022 r., w 54. rocznicę śmierci Zofii Kossak-Szatkowskiej, na cmentarzu parafialnym w Górkach Wielkich odbyła się uroczystość, podczas której wiceprezes IPN dr Mateusz Szpytma umieścił plakietę „Grób weterana walk o wolność i niepodległość Polski” na grobie pisarki.
– Nawet gdyby nie napisała tak znakomitych książek, wydawanych w tysiącach egzemplarzy w Polsce i na świecie, nawet gdyby nie była uczestnikiem konspiracji niepodległościowej w czasie II wojny, nawet gdyby nie była więziona w obozie Auschwitz, nawet gdyby nie była uczestnikiem Powstania Warszawskiego, to i tak moglibyśmy ją nazwać jedną z największych Polek XX w. Zofia Kossak to osoba, która kierowała się przyzwoitością i Ewangelią – podkreślił w czasie sobotniej uroczystości prezes IPN dr Mateusz Szpytma.
W Centrum Kultury i Sztuki Dwór Kossaków (ul. Stary Dwór 4) odbyło się sympozjum poświęcone losom Zofii Kossak w czasie II wojny światowej. Wykłady wygłosiły dr Joanna Jurgała-Jureczka – biografka współtwórczyni „Żegoty” oraz dr Aleksandra Namysło (OBBH IPN Katowice). Uczestnicy wysłuchali też Listu Zofii Kossak skierowanego do Władysława Raczkiewicza w interpretacji Joanny Gruszki (Scena Polska Teatru Cieszyńskiego w Czeskim Cieszynie). Uroczystość zaszczycił obecnością prof. François Rosset – wnuk pisarki i jednocześnie nauczyciel akademicki specjalizujący się w literaturze francuskiej na Uniwersytecie w Lozannie.
Wydarzeniu towarzyszyła prezentacja wystawy „Żegota” Rada Pomocy Żydom. Ekspozycja została przygotowana przez Instytut Pamięci Narodowej w 75. rocznicę powołania „Żegoty” z inicjatywy zastępcy prezesa IPN dr. Mateusza Szpytmy. Autorami wystawy są dr Marcin Urynowicz oraz dr Paweł Rokicki.
Rada Pomocy Żydom kryptonim „Żegota” była unikalną, tajną organizacją afiliowaną przy polskich władzach. Jej celem było ratowanie żydowskich współobywateli, masowo mordowanych przez okupanta niemieckiego w latach II wojny światowej. Ryzykując własnym życiem, cywilni konspiratorzy ocalili z zagłady co najmniej kilka tysięcy osób.
„Żegota“ powstała 4 grudnia 1942 r. Inicjatorkami zorganizowania przez polskie podziemie pomocy dla Żydów były m.in. Zofia Kossak-Szczucka i Wanda Krahelska-Filipowicz.
Uroczystość została zorganizowana przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach wraz ze Starostwem Powiatowym w Cieszynie, Gminą Brenna oraz Ośrodkiem Promocji Kultury i Sportu w Brennej.
Ur. 8 VIII w Kośminie k. Dęblina w woj. lubelskim, w środowisku ziemiańskim. Wnuczka malarza J. Kossaka, córka Anny z Kisielnickich i Tadeusza, majora Wojska Polskiego (WP), również malarza. Dzieciństwo i młodość K. upłynęły w Kośminie, a następnie we wsi wołyńskiej Skowródki, którą dzierżawił jej ojciec od 1910 r. od Józefa Potockiego. Początkowo K. odbierała wykształcenie domowe, chłonąc znajdującą się w bogatym księgozbiorze rodzinnym literaturę polską i francuską. Jej największą fascynacją czytelniczą był Sienkiewicz. Jeszcze w czasie pobytu w Kośminie uczyła dzieci w wiejskiej szkole. Zajęcie to kontynuowała następnie w szkole Polskiej Macierzy Szkolnej na Powiślu w Warszawie, gdzie od 1906 r. korzystała z wykładów tzw. „Latającego Uniwersytetu". W 1. 1913—1914 odbywała studia malarskie w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych i w szkole rysunkowej w Genewie.
K. zadebiutowała w 1913 r. pod krypt. „Kos" opowiadaniem o losach psa pt. Bulli zaginął („Wieś i Dwór" 1913, T. 4). W 1915 r. wyszła za mąż za Stefana Szczuckiego, administratora majątku Nowosielica sąsiadującego ze Skowródkami i osiadła na Wołyniu. W czasie rewolucji 1917 r. rodzina Kossaków została wypędzona z Wołynia. Przeżycia te stały się tematem Pożogi (Kr. 1922; 8 wydań, 
tłumaczenie angielskie i japońskie). W 1922 r. zmarł we Lwowie jej mąż S. Szczucki. K. osiadła u ojca, który po odejściu z wojska wydzierżawił majątek w Górkach Wielkich na Śląsku Cieszyńskim. K. związała się ze Śląskiem Cieszyńskim, wprowadzając wątki śląskie także do swego pisarstwa.
W 1924 r. K. wydała powieść Beatum Scelus (Kr. 9 wydań polskich, tłumaczenia chorwackie, niemieckie i włoskie) opowiadającą o dziejach obrazu Matki Boskiej Kodeńskiej, inicjującą powieściopisarstwo historyczne. Następnym utworem z tego cyklu była powieść Z miłości (Kr. 1926, 5 wydań polskich, tłumaczenia chorwackie, czeskie, niemieckie, włoskie), poświęcona św. Stanisławowi Kostce. W 1926 r. ukazały się Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata. Baśń (Kr., 4 wydania polskie) — pierwszy utwór K. związany tematycznie ze Śląskiem Cieszyńskim. Do tego cyklu należały opowiadania Wielcy i mali (Kr. 1927, 2 wydania). W 1929 r. K. napisała przedmowę do tomu nowel G. Morcinka Serce za tamą, wprowadzając w ten sposób Śląsk do literatury polskiej. W 1932 r. ukazał się Nieznany kraj (W., 6 wydań polskich), opatrzony wstępem Z. Szatkowskiego. Książka ta prezentująca drogę Śląska do Polski wzbudziła żywe zainteresowanie, nie tylko w Polsce, lecz i w Niemczech, a jej tytuł stał się wkrótce obiegowym określeniem Śląska. Autorka otrzymała za nią „Śląską Nagrodę". Obraz średniowiecznego Śląska zawiera Legnickie Pole (Kr. 1930, 10 wydań polskich, przekłady czeski, niemiecki, słoweński), którego treść osnuta jest wokół konfliktu chrześcijaństwa z mongolskim Wschodem.
W 1925 r. K. poślubiła majora Wojska Polskiego i historyka wojskowości Zygmunta Szatkowskiego, z którego wiedzy historycznej nierzadko korzystała.
Tematykę historyczną K. kontynuowała w Złotej wolności (Kr. 1928, 14 wydań polskich, tłumaczenie szwedzkie), poświęconej ariańskiej rodzinie Pieleszów. Powieść ta jest wyrazem fascynacji K. sarmatyzmem, a także, co stanowiło odtąd znamienną cechę jej pisarstwa, świat przedstawiony został wykreowany w sposób zgodny ze światopoglądem katolickim. W 1929 r. K. ogłosiła tom opowiadań o charakterze hagiograficznym pt. Szaleńcy Boży (Kr., 6 wydań, tłumaczenia niemieckie, słowackie, włoskie).
Dla młodych czytelników K. napisała obrazek sceniczny pt. Na drodze (Kr. 1927, 3 wydania polskie) oraz powieści Ku swoim (P. 1930) oraz Topsy i Lupus (P. 1931, 3 wydania). Z myślą o młodym odbiorcy powstał także dramat: Przeklęte srebro, którego prapremiera odbyła się w Teatrze Polskim w Katowicach 22 IV 1933 r. Do młodzieży były także adresowane jej kolejne teksty, m. in. powieść S. O. S. Ratujcie dusze nasze (P. 1934). K. była entuzjastką harcerstwa. Współpracowała blisko z Instruktorską Szkołą na Buczu k. Górek Wielkich Szkołą Instruktorów Zuchowych w Nierodzimiu, Harcerską Męską Szkołą Instruktorską w Górkach Wielkich i Uniwersytetem Ludowym w Nierodzimiu, ZHP w Niemczech. Efektem tej fascynacji był tom reportaży Szukajcie przyjaciół. (Na zlocie skautów całego świata w Gödöllö) (Kat. 1934, 3 wydania polskie).
Kolejne plany pisarskie K. łączyły się ze średniowiecznymi krucjatami, toteż wyjechała ona do Paryża, szukając materiałów historycznych. Te poszukiwania trwały 6 lat. K. dotarła też — aby poznać drogę rycerzy — do Ziemi Świętej. Zwiedziła ponadto Ateny, Egipt, i Stambuł. Wrażenia zawarła w książce Pątniczym szlakiem (P. 1933, 2 wydania polskie). Temat krucjaty mającej na celu zdobycie Jerozolimy opracowała w czterotomowym cyklu Krzyżowcy (13 wydań polskich, tłumaczenia: angielskie, chorwackie, czeskie, hiszpańskie, holenderskie, niemieckie, słoweńskie, włoskie). Powieść wywołała żywą dyskusję zarówno nad kreacją świata przedstawionego, jak i warsztatem pisarskim. Za Krzyżowców K. uzyskała w 1937 r. nagrodę czytelników „Wiadomości Literackich" oraz Hiszpański Krzyż Zasługi Zakonu Rycerskiego św. Łazarza I klasy. Tematykę Krzyżowców kontynuowała w Królu trędowatym (P. 1937, 10 wydań polskich, tłumaczenia: angielskie, czeskie, duńskie, hiszpańskie, litewskie, fińskie, norweskie, portugalskie, szwedzkie i włoskie). Także za tę powieść otrzymała Hiszpański Krzyż Zasługi Zakonu Rycerskiego św. Łazarza I klasy.
W 1936 r. K. przyznano złoty wawrzyn Polskiej Akademii Literatury, Złoty Krzyż Zasługi i Krzyż Kawalerski Odrodzenia Polski. Wkrótce. K. powróciła do pisarstwa dla dzieci i młodzieży, tworząc cykl opowiadań o przeszłości Polski — od czasów najdawniejszych aż po 1918 r. — pt. Bursztyny (P., 5 wydań polskich). Także w 1936 r. K. wydała powieść o zdobyciu Konstantynopola w 1453 r. przez Turków pt. Puszkarz Orbano (Lw., 4 wydania polskie, tłumaczenia czeskie i słowackie). Wydana w 1938 r. opowieść o Biskupinie zatytułowana Gród nad jeziorem (W.. 4 wydanie krajowe) adresowana była także do młodzieży. W tym roku ukazał się kolejny tom reportaży ze skautowego Jamboree pt. Laska Jakubowa (W. 1938, 2 wydania polskie) oraz szkic powieściowy Warna (4 wydania krajowe). Z roku następnego pochodzi powieść historyczna Trembowla (P.). W 1. 1929—1939 K. przygotowała do wypisów J. Balickiego i S. Maykowskiego 37 opowiadań z dziejów Polski oraz kilka drobniejszych tekstów. Równocześnie K. kontynuowała powieściopisarstwo historyczne dla dorosłych. Do wątków Krzyżowców powróciła w dwutomowej powieści Bez oręża (P. 1937, 9 wydań polskich, tłumaczenia: angielskie [5 edycji], czeskie, duńskie, fińskie, francuskie, hiszpańskie, niemieckie, norweskie, portugalskie, słowackie, szwedzkie). Za tę powieść K. otrzymała Hiszpański Krzyż Zasługi Zakonu Rycerskiego św. Łazarza I klasy. K. zaczęła pisać większą powieść — osadzoną w realiach — XVII w. o Kazimierzu Korsaku pt. Suknia Dejaniry. Drukowała ją w odcinkach „Gazeta Polska" w 1939 r. Wydanie książkowe ukazało się dopiero po wojnie (P. 1948, 3 wydania polskie, tłumaczenie angielskie). Nigdy nie była związana z żadnym ugrupowaniem literackim, raz w 1930 roku na prośbę Gustawa Morcinka dała swój tekst do „Czartaka”, co później mylnie interpretowano jako związek pisarki z Emilem Zegadłowiczem[1].
Okres okupacji K. spędziła w Warszawie, bardzo aktywnie współpracując w konspiracji i ruchu oporu. Już w październiku 1939 r. współredagowała dla młodzieży gazetki „Orlęta" i „Polska Żyje". Od 1941 r. poszukiwało jej gestapo za działalność przedwojenną na Śląsku, a zwłaszcza za Nieznany kraj. Ukrywała się pod pseudonimami Zofia Sikorska, Zofia Śliwicka, Weronika, Ciotka. Współorganizowała Front Odrodzenia Polski (FOP), a od końca 1942 r. stała na jego czele. Równocześnie była redaktorką miesięcznika „Prawda" (do sierpnia 1943 r.), pisywała też do „Prawdy Młodych" redagowanej przez W. Bartoszewskiego i innych katolickich czasopism konspiracyjnych. Współpracowała z Delegaturą Rządu Polskiego w Londynie, Komisją Walki Cywilnej, Komitetem Ratowania Żydów („Żegota"). Pisała w tym czasie powieść dla młodzieży pt. Orlęta o życiu i działalności konspiracyjnej młodzieży warszawskiej w 1940 r. Tekst ów się spalił. Ok. 1942 r. na podstawie relacji osób zwolnionych z Oświęcimia oraz wywiadu podziemia napisała broszurę pt. W piekle. Nakładem FOP została dwukrotnie wydana książka Jestem katolikiem... Jakim?... charakteryzująca typ religijności polskiej oraz broszura Pod dyktatem Berlina polemizująca z próbami przeszczepienia na polski teren neopogańskiej doktryny Rosenberga. W broszurce Sprawiedliwie K. omówiła bierną postawę katolików niemieckich wobec hitleryzmu. Sama kolportowała wydawnictwa podziemne, zajmowała się teatrem, czuwała nad artystycznie uzdolnioną młodzieżą. Była niezwykle aktywna w akcji ratowania Żydów. W 1942 r. napisała odezwę wydaną przez FOP jako ulotka pt. Protest. Była bez reszty oddana akcji „Żegota", narażając życie własne i najbliższej rodziny. W dn. 25 IX 1943 r. została aresztowana i osadzona na Pawiaku, a po dziesięciodniowym pobycie wywieziona do Oświęcimia. W kwietniu 1944 r. ponownie przewieziono ją na Pawiak z wyrokiem śmierci. Ponieważ ciężko zachorowała, znalazła się w szpitalu, gdzie leczyła ją dr Anna Czuperska. Dzięki staraniom Delegatury Rządu została uwolniona 28 VII 1944 r. Mimo złego zdrowia zaangażowana była w powstanie warszawskie: pisała do „Biuletynu Informacyjnego", „Barykady Powiśla", wydała numer miesięcznika „Prawda", współpracowała z powstańczym radiem. Brała udział w walkach na Starówce, gdzie walczyły także jej dzieci: Witold i Anna.
Po upadku powstania K. zamieszkała w Częstochowie pod fałszywym nazwiskiem, nie dekonspirując się jeszcze i czekając na polecenia Delegatury Rządu. Pisała wówczas wspomnienia oświęcimskie pt. Z otchłani (Częstochowa 1946, 4 wydania polskie, tłumaczenia: francuskie, włoskie). W czerwcu 1945r. K. otrzymała wezwanie do Jakuba Bermana do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Warszawie. Berman polecił K. natychmiastowy wyjazd z Polski i załatwił "od ręki" paszporty dla niej i jej córki Anny. Twierdził, że w ten sposób spłaci dług za uratowanie jego bratanków z getta warszawskiego. Nie jest prawdą powszechnie utarta opinia, iż pisarka wyjechała z misją PCK. W sierpniu t.r. udała się wraz z córką przez Szwecję do Anglii, gdzie przebywała do 1956 r. prowadząc wraz z mężem farmę hodowlaną. Dwa lata spędziła w Londynie na rekonwalescencji i zbieraniu materiałów do powieści o Abrahamie pt. Przymierze (Londyn 1952,4 wydania polskie, tłumaczenia: angielskie, duńskie, niemieckie). Pracowała nad nową wersją powieści Beatum Scelus, która pod zmienionym tytułem Błogosławiona wina ukazała się w Londynie w 1953 r. Ogłosiła zbiór gawęd o polskich tradycjach i obyczajach pt. Rok polski. Obyczaj i wiara (Londyn 1955, 3 wydania polskie), będący wyrazem nostalgii za krajem. W Anglii powstał także 1 tom sagi rodzinnej Dziedzictwo (Londyn 1956, 6 wydań polskich). Wraz z mężem K. prowadziła farmę hodowlaną w Trossell w Kornwalii. W1. 1953—1955 była członkiem PEN-Club Polish Writers in Exile, w 1956 r. otrzymała od Stowarzyszenia PAX nagrodę literacką im. Pietrzaka.
W 1957 r. wraz z mężem K. powróciła do kraju. Początkowo mieszkała w Warszawie, później od 1958 r. już na stałe w Górkach Wielkich. Tu podjęła intensywną pracę pisarską. Powstały 2 dalsze tomy Dziedzictwa (cz. 2 — 1964, 3 wydania polskie; cz. 3 — W. 1967 wspólnie z Z. Szatkowskim). Pozostałe fragmenty znajdują się w rękopisie. W 1960 r. wydała wraz z mężem Troję północy (W., 3 wydania polskie) poświęconą dziejom Słowian zamieszkujących w średniowieczu między Odrą i Łabą. W zbiorze legend Ognisty wóz (W. 1963) opracowała dla dzieci znane wątki hagiograficzne oraz rodzime przekazy historyczne. Dla dzieci napisała także popularne gawędy o Kochanowskim pod Lipą (W. 1962) oraz tom opowiadań Prometeusz i garncarz (W. 1963).
K. zmarła 9 IV 1968 r. w szpitalu w Bielsku-Białej. Została pochowana na cmentarzu w Górkach Wielkich. W domu, w którym mieszkała, jest obecnie Muzeum jej imienia.
Biogram opracowany przez prof. zw. dr hab. Krystynę Heską-Kwaśniewicz
[1] Tak np. twierdzi Krzysztof Dybciak w książce….